YARI MAMULLERİN ENVANTERİI- GİRİŞ
Yarı mamuller üretim işletmelerinde üretime girmiş ancak üretim sürecini tümüyle tamamlamamış birimler olarak bilinir. Satışa hazır olmayan birimlerdir.
Bilanço günü (31 Aralık) yaklaşırken bir önemli konuya dikkat çekmek için bu makaleyi oluşturmayı düşündük. Bilançolarda üretim işletmeleri için stoklar grubunda 150 İlk Madde ve Malzeme ile 152 Mamuller stoklarında önemli rakamlar görülürken 151 Yarı Mamuller stoklarında çoğunlukla herhangi bir tutara rastlanmamaktadır.
Aynı biçimde hizmet üreten işletmeler açısından bilançolarda özellikle yarı üretilmiş hizmet stokları ile üretimi tamamlanmış hizmetler stoklarına hemen hiç rastlanmamaktadır.
Bu makalenin amacı uzun uzadıya çok bilinen envanter ve değerleme kavramlarını anlatmak değildir. İşletmelerde önemli bir stok kalemini oluşturan yarı mamul stoklarının bilançolarda yer alması gerektiğini nedenleriyle açıklamaktır.
II- YARI MAMUL ENVANTERİ
Bilançolarda yarı mamul veya yarı üretilmiş hizmet stoklarının bulunmamasının nedeni bilanço günü itibariyle bu stokların işletmelerin elinde bulunmaması değil, bu tür stokların envanterinin ve değerlemesinin yapılmasındaki güçlük nedeniyle ihmal edilmesidir.
Envanter süreci başlı başına zor ve sıkıcı bir süreçtir. Kurumsallaşmamış işletmeler açısından baş edilmesi güç bir süreçtir. Stok kalemleri onbinleri bulan işletmelerin bunları birkaç personel ile sayması çok zaman alıcı olabilmektedir. Böylesine bir envanter yapabilmek için işletmelerin birkaç gün faaliyetlerini durdurması gereği ortaya çıkmaktadır. Üretim terminlerindeki sıkışıklık birkaç gün de olsa üretimin durdurulması her üretim aşamasındaki makinelerdeki birimlerin sayılmasını aynı biçimde raflarda ve depolardaki yarı mamullerin sayılmasını güçleştirebilmektedir.
Bazı kurumsallaşmış işletmeler kullandıkları bilgisayar programı ve süreç izleme sistemleri (barkod uygulaması ve benzeri) yardımıyla bu tür sayımları fazla zaman harcamadan kısa sürede tamamlayabilmektir. Bazı işletmelerde aylık yarı mamul envanteri yapılması mümkün olabilmektedir. Ancak KOBİ özelliğindeki bazı aile işletmelerinde envanter süreci tam bir zaman kaybı olarak da algılanabilmektedir.
Çoğunlukla da bu tür işletmelerde envanter süreci stoktan sorumlu olan bir kişinin üzerine kalmakta, bu konuda yerleşmiş bir işletme kültürü de olmadığı için genellikle yarı mamul envanteri başarısız bir süreç olarak kalmakta; bu nedenle bilançolarda yarı mamul tutarına rastlanmamaktadır. Ancak yarı mamul envanteri mutlaka yapılmalı ve maliyet bedeli ile bilançoda yerini almalıdır.
III- YARI MAMULLERE İLİŞKİN VARSAYIMLAR
A- YARI MAMUL HAMMADDE DEĞİLDİR
Bazı işletmeler yarı mamul envanteri sıkıntısı yaşamamak için bilanço günündeki yarı mamul stoklarına bilançoda hammadde olarak yer verirler. Yarı mamuller bir miktar üretim sürecinden geçtiği için işletmenin o mali yılda tahakkuk eden direkt işçilik ve genel üretim giderinden pay alması gerekir. Hatta isteğe bağlı olarak genel yönetim giderlerinden pay verilmesi gerekir (VUK md. 275).
Her üretim aşamasındaki yarı mamuller birbirinden farklı özellikte olacağından, her üretim aşamasındaki yarı mamulleri ayrı ayrı yarı mamul stok hesaplarında izlemek gerekir.
B- YARI MAMULLER MAMUL DEĞİLDİR
Yine bazı işletmeler yarı mamul sıkıntısı yaşamamak için yarı mamulleri mamul olarak bilançolarına yansıtmaktadırlar(1). Ancak mamul kavramı müşteriye teslim edilmeye hazır birimler olarak bilinir. Satışa hazır vaziyettedir. Buna göre çok yaygın olarak karşılaşılan ambalajlanmamış birimler bile mamul değildir. Yarı mamul stoklarında izlenmelidir. Kaldı ki birçok sektör için ambalajlama çok önemli bir üretim aşamasıdır.
Birçok işletme tamamlanmamış ancak tamamlanmaya yakın birimleri mamul olarak bilançoya yansıtmaktadırlar. Montajı, boyası, ambalajı yapılmamış birimler mamul stokları içerisinde bilançoda kendine yer bulabilmektedir. Böyle bir yanılgıya düşmemek gerekir.
IV- YARI MAMULLERİN TAMAMLANMA DERECELERİ
Yarı mamullere bilançolarda yer verilmesinin önemli bir nedeni de yarı mamullerin tamamlanma derecelerini belirleme ihtiyacıdır. Tamamlanma derecesinin her üretim aşaması için (her safha için) ayrı ayrı belirlenmesi gerekir. Tamamlanma derecesinin belirlenmesi her maliyet unsuru için ayrı ayrı (hammadde, direkt işçilik ve genel üretim gideri) yapılmalıdır. En azından hammadde maliyeti ve dönüştürme maliyeti dereceleri ayrı ayrı belirlenebilir.
V- SEKTÖREL AÇIDAN YARI MAMULLER
Sektörel açıdan bakıldığında, son zamanlarda üretim yöntemlerinin gelişmesi, üretim tekniklerinin değişmesi sonucu işletmelerde hammadde stoklarının azalmış, yarı mamul stoklarının çoğalmış olması gerekir. Bu gereklilik de bilançolara yansımalıdır.
İşletmeler olabildiğince hammadde stoğu tutmadan üretim faaliyetlerinin sürdürmektedirler. Aynı biçimde de ürettikleri mamulleri elde tutmadan sipariş eden firmalara veya piyasaya sürmelidirler. Bu nedenle de üretim işletmelerinin yarı mamul stokları artmış hammadde ve mamul stokları azalmış olmaktadır. Bu olgu da bilançoya yansımalıdır.
Tarımsal sanayiye baktığımızda satın alınan hammadde temizlenmiş, ayıklanmış, yıkanmış veya boylanmış ise hammadde özelliğini kaybetmiştir. Direkt işçilik ve genel üretim giderinden pay alarak yarı mamuller stoklarında izlenmelidir.
Metal, ahşap ve benzer malzemeleri kullanarak üretim yapan işletmelerde kesilmiş malzemeler hammadde özelliğini kaybetmiştir, yarı mamul stoklarında izlenmelidir.
Montaj sektörü göz önüne alındığında montajı yapılmamış tüm birimler mamul değildir, yarı mamuller stoklarında izlenmelidir. Montajı yapılmamış motor parçaları buna örnek oluşturabilir.
Ambalaja dayalı sektörlerde ambalajlanmamış birimler mamul hale gelmemiştir. Yarı mamuller stoklarında izlenmelidir. Dökme sıvılar (yağ, süt) katılar (un vb.) buna örnek oluşturmaktadır.
VI- BİLGİSAYAR PROGRAMLARINDA YARI MAMULLER
Muhasebe paket programlarında ve ERP programlarında zaman alıcı olan yarı mamulleri doğrudan hammadde veya mamul kabul eden yaklaşımları tercih ederler. Bu yaklaşımlar onların işini kolaylaştırırken yanlış değerleme yapılmasına neden olur.
Üretim süreci uzun olduğunda da üretimin belli aşamalarında kontrol noktaları oluşturarak o aşamaya gelebilmiş birimleri yarı mamul kabul ederek yarı mamul stoğu oluştururlar. Bu noktaya ulaşmış birimlerin envanterini yapmak yeterlidir. O noktanın öncesi hammaddedir sonrası ise mamuldür.
Bu yaklaşım tamamen bir kabullenmedir ve her zaman doğru (veya fiili) durumu yansıtmamaktadır.
VII- SONUÇ
Mutlaka fiili envanter yapılmalıdır. Özellikle yarı mamul envanteri yapılmalıdır. Bilançolarda yarı mamuller doğru değerlenerek gerçek değeri ile gösterilmelidir. Günümüzde yarı mamul stokları önemli bir tutara ulaşmıştır. Bilançolarda özellikle üretim işletmelerinin bilançolarında yarı mamul stoklarını sıfır olarak görmek bilançodan beklentisi olan tarafları büyük bir hayal kırıklığına başka bir ifade ile güvensizliğe itmektedir.
O işletmenin bilançosu üzerinde yeteri kadar çalışılmadığı gibi güvensiz bir duygu yaratılmaktadır. Yarı mamuller önemli bir stok kalemidir. İhmal edilmemelidir.
Yazarlar:Süleyman YÜKÇÜ*
Yılmaz İÇERLİ**
Yaklaşım / Aralık 2011 / Sayı: 228
http://www.yaklasim.com/mevzuat/dergi/makaleler/20111220661.htm
