İş Kanunu’na Göre Fazla Çalışma Süresi Nedir?
4857 sayılı Kanun çerçevesinde bir işveren ile işçi arasındaki sözleşme neticesindeki çalışmada işçinin günlük, haftalık çalışma süreleri belirlenmiştir.
I- GİRİŞ
Çalışmada esas alınan süre ülkemizde haftalık 45 saat olarak uygulanmaktadır. Eğer işveren bu saatin üzerinde işçiyi çalıştırmak isterse diğer bir ifade ile fazla çalıştırışa işçiye normal ücretinin haricinde daha farklı bir ücret ödeyerek ve işçinin yazılı rızasını alarak çalıştırabilir. Buna İş Kanunu’nda fazla çalışma denilmektedir.
Makalemizde İş Kanunu’na göre çalışma süresi tanımı ve yasal sınırları çerçevesinde fazla çalışma süresinin ne olduğu izah edilecektir.
II- ÇALIŞMA SÜRESİ
Çalışma süresi; işçinin, sadece fiilen çalıştığı değil, genel olarak işverenin emri altında geçirdiği saatleri ifade eder. İş Kanunu’na İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği’nde “Çalışma süresi, işçinin çalıştırıldığı işte geçirdiği süredir. İş Kanunu’nun 66. maddesinin birinci fıkrasında yazılı süreler de çalışma süresinden sayılır.” şeklinde tanımlanmıştır. İş Kanunu md. 66, çalışma süresinden sayılan hâlleri saymıştır. Buna göre;
– Yer veya su altında çalışılacak işlerde, işçilerin buralara inmeleri ve çıkmaları için gereken süreler,
– İşçilerin işveren tarafından, işyerinden başka bir yerde çalıştırılmak üzere gönderilmeleri halinde yolda geçen süreler,
– İşçilerin işveren tarafından iş ile ilgili olmaksızın başka bir yere gönderilmesi veya meşgul edilmesi sebebiyle asıl işini yapmaksızın geçirdikleri süreler,
– İşçilerin, işverenin emrinde çıkacak işi bekleyerek geçirdikleri süreler,
– Çocuk emziren kadın işçilerin çocuklarına süt vermeleri için ayrılan süreler (Kadın işçilere bir yaşından küçük çocuklarını emzirmeleri için günde toplam bir buçuk saat süt izni verilir. Bu sürenin hangi saatler arasında ve kaça bölünerek kullanılacağını işçi kendisi belirler. İş K. md. 74/son),
– Yol, köprü, kanal yapımı; elektrik direği dikimi, boru döşenmesi gibi, işçilerin, işyeri oturdukları mahallerden uzakta olduğu için topluca taşınmaları gerekenişlerde, işveren tarafından sağlanan taşıtla toplu ve düzenli bir şekilde götürülüp getirilmeleri sırasında araçlarda geçen süreler.
İşin niteliğinden doğmayıp da, işveren tarafından sırf sosyal yardım amacıyla işyerine götürülüp getirilme esnasında araçlarda geçen süre çalışma süresinden sayılmaz (İş K. md. 66/son). Günlük çalışmanın başlama ve bitiş saatleri ile dinlenme saatleri işyerlerinde işçilere duyurulur. İşin niteliğine göre işin başlama ve bitiş saatleri işçiler için farklı şekilde düzenlenebilir (İş K. md. 67).
III- YASAL ÇALIŞMA SÜRESİ
Kanun koyucu, nispî emredici hükümlerle çalışma sürelerini sınırlamıştır. Yani taraflar, aşağıda belirtilen çalışma sürelerinden daha kısa bir çalışma süresi öngörebilirler, fakat çalışma süresini kanunda öngörülen sınırların ötesinde arttıramazlar. Çalışma süresi sınırlamaları, işyeri için değil, her bir işçi içindir (Yön. md. 11). Yoksa, işyerinde postalar halinde sürekli çalışılabilir. Ancak, bu çalışma aynı işçiler tarafından yapılamaz. Posta değişiminde işçiler en az 11 saat dinlendirilmelidir (Postalar Halinde Çalışma Yönetmeliği md. 9). Çalışma süresi, yeni İş Kanunu’nun 63. maddesinde, eskisinden oldukça farklı esaslarla düzenlenmiştir. Genel bakımdan çalışma süresi haftada en çok kırkbeş saattir. Aksi kararlaştırılmamışsa bu süre, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanır.
Bununla birlikte; haftada en fazla çalışılacak olan kırkbeş saatlik süre aksi kararlaştırılmamışsa bu süre, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanır. Pazar günü kanunî hafta tatili olduğundan haftalık 45 saatlik çalışma süresini altıya bölmek suretiyle, günlük çalışma süresi 7,5 saat olarak bulunur. Yeni İş Kanunu çalışılmayan veya kısmen çalışılan Cumartesi günleri için bir düzenleme getirmemekle birlikte, eskiden olduğu gibi bu uygulama sürdürülebilir. Tarafların anlaşması ile haftalık normal çalışma süresi, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine, günde onbir saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde dağıtılabilir. Bu halde, iki aylık denkleştirme süresi süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşamaz. Denkleştirme süresi toplu iş sözleşmeleri ile dört aya kadar artırılabilir. Çalışma sürelerinin uygulama şekilleri, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından hazırlanan İş Kanunu’na İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği ile düzenlenmiştir.
IV- FAZLA ÇALIŞMA SÜRESİ
İş Kanunu’nun 41. maddesi ve bu maddeye göre çıkarılan Yönetmelikte “Fazla çalışma, yasada yazılı koşullar çerçevesinde haftalık 45 saati aşan çalışmalardır.” denilerek artık fazla çalışmanın belirlenmesinde günlük çalışmaya göre değil haftalık çalışma süresinin esas alınması benimsenmiştir (İş K. md. 41/1 ve Yön. md. 3). Fazla saatlerde çalışmak için işçinin yazılı onayının alınması gerekir. Fazla çalışma ihtiyacı olan işverence bu onay her yıl başında işçilerden yazılı olarak alınır ve işçi özlük dosyasında saklanır (İş K. md. 41/7 Yön. md. 9). Fazla çalışmada ise yarım saatten az çalışmada yarım saat, yarım saati aşan çalışmada bir saat olarak sayılır. Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarın % 50 yükseltilmesi suretiyle ödenecektir denilmektedir (İş K. md. 41/2 Yön. md. 4). Örneğin, saati 10 TL’ye çalışan işçi, fazla mesai olarak bir saatini 15 TL olarak almalıdır.
A- FAZLA ÇALIŞMA SEBEPLERİ
Fazla çalışma şu sebeplerle yapılır.
1- Olağan Sebeplerle Fazla Çalışma
Üretimin arttırılması amacıyla yapılan ve uygulamada en çok görülen fazla çalışma türü, öğretide “normal (veya olağan) fazla çalışma” olarak adlandırılan fazla çalışmadır (İş K. md. 41). İş Kanunu’nun 63. maddesinde normal çalışma süresi (haftalık 45 saat) günde 11 saati aşmamak koşulu ile işyerinde haftanın çalışılan günlerine farklı bir şekilde dağıtılabileceği kabul edilmiştir. Yani işçilerin sağlıklarını korumak amacıyla 24 saat içinde işçiye kesintisiz 12 saatlik bir dinlenme olanağı sağlayacak bir şekilde günlük çalışma süresinin bir işçi için en fazla ara dinlenmeler hariç 11 saat olması benimsenmiştir. Haftanın beş iş gününde 9 saat çalışılan işyerlerinde günde 2 saat, haftanın 6 iş gününde 7, 5 saat çalışan işyerlerinde günde 3, 5 saat olarak fazla çalışma yapılabilecektir. Yine fazla çalışma sürelerinin toplamı bir yılda 270 saatten fazla olamayacaktır.
2- Zorunlu Sebeplerle Fazla Çalışma
İşyerinde meydana gelen bir arızanın giderilmesi, bir arıza ihtimalinin bulunması yahut üretim araçları için hemen yapılması gereken işlerin veya zorlayıcı sebeplerin ortaya çıkması durumunda, bununla ilgili işçiler zorunlu olarak fazla çalışma yapmak zorundadırlar (İş K. md. 42).
3- Olağanüstü Sebeplerle Fazla Çalışma
Seferberlik sırasında ülke savunmasının ihtiyaçlarını karşılayan işyerlerinde Bakanlar Kurulu kararıyla fazla çalışma yapılabilir (İş K. md. 43).
4- Hazırlık ve Temizlik İşleri Sebebiyle Fazla Çalışma
İşyerinde asıl işe başlamadan önce yapılması gereken, makinelerin açılması, hammaddelerin taşınması gibi hazırlık işleri, iş bittikten sonra yapılması gereken ortalığı toplama ve temizlik gibi işler vardır. Bu tür işler, sadece bu işleri yapmak üzere istihdam edilmiş işçilere yaptırılabileceği gibi, uygulamada daha çok görüldüğü üzere, asıl işte çalışan işçilere nöbetleşe (dönüşümlü) olarak da yaptırılabilir. Asıl işi yapan işçiler “hazırlama, tamamlama ve temizleme işleri” olarak anılan bu işleri de yapıyorlarsa, günlük çalışma süresinin aşılması, yani fazla çalışma ortaya çıkacaktır.
B- FAZLA ÇALIŞMANIN YASAKLANDIĞI İŞLER VE KİŞİLER
Fazla çalışma aşağıda belirtilen işler ve kişiler için yasaktır.
1- Sağlık kuralları bakımından günde en çok 7,5 saat veya daha az çalışılması gereken işlerde fazla çalışma yapılamaz (İş K. md. 41/VI; Sağlık Kuralları Yön. md. 7),
2- Gece çalışmalarında olağan fazla çalışma yapılamaz (İş K. md. 41/VI), Kadın işçilere ne sebeple olursa olsun, gece döneminde fazla çalışma yaptırılamaz (Kadın İşçilerin Gece Postalarında Çalıştırılma Koşulları Hakkında Yön. md. 5),
3- Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalıştırılan işçilere fazla sürelerle çalışma da yaptırılamaz (Fazla Çalışma Yön. md. 8/d),
4- 18 yaşından küçük olanlar fazla çalışma yapamaz (Fazla Çalışma Yön. md. 8/a),
5- İş sözleşmesi veya toplu iş sözleşmesi ile önceden veya sonradan fazla çalışmayı kabul etmiş olsalar bile sağlıklarının elvermediği işyeri hekiminin veya Sosyal Sigortalar Kurumu Başkanlığı hekiminin, bunların bulunmadığı yerlerde herhangi bir hekimin raporu ile belgelenen işçiler (Fazla Çalışma Yön. md. 8/b) fazla çalışma yapamaz,
6- İş Kanunu’nun 88. maddesinde öngörülen Gebe veya Emziren Kadınların Çalıştırılma Şartlarıyla Emzirme Odaları ve Çocuk Bakım Yurtlarına Dair Yönetmelikte belirtilen gebe, yeni doğum yapmış ve çocuk emziren işçiler fazla çalışma yapamaz (Fazla Çalışma Yön. md. 8/c).www.ozdogrular.com
V- SONUÇ
Fazla çalışmanın yazılı sözleşmeye dayanması, ücret bordrosunda gösterilmesi ispat açısından önemlidir. Ancak, işçinin ücret bordrolarında fazla çalışma sütunu bulunduğu halde bu sütunun boş bırakılması, işçinin fazla mesai yapmadığının kanıtı değildir. İşçi böyle bir bordroyu imzalamış olsa dahi fazla mesai hakkından vazgeçmesi söz konusu değildir. Buna karşılık, işçinin bordrosunda açıkça fazla çalışma yapılmadığı belli olan veya bir kısım işçilerin fazla çalışma ücretine hak kazandıkları yazılı bulunan kendisi fazla mesai yaptığı halde bordrolarında ücret tahakkuk ettirilmediğini gören işçi bordroyu “ihtirazi kayıt” ileri sürerek imzalamak zorundadır.
Bunun gibi, fazla çalışma yapılıp ücretinin alındığı bazı aylarda ise fazla çalışmanın yapılmadığı görülüyorsa, ihtirazi kayıt koymayarak bordroyu imzalayan işçinin artık fazla mesai ücreti talep etmesi söz konusu olamaz. İşçi bu durumda fazla çalışma ücreti talep ettiği takdirde iddiasını yazılı delil ile kanıtlamak zorundadır. Aksi halde Mahkeme işçinin fazla mesai taleplerini kabul etmeyecektir. Kısacası işçinin bordrosunda fazla çalışma ücreti yoksa ve işçinin fazla çalışması da söz konusu ise işçi bu çalışmasını tanıkla ispatlayabilir. Bu şekilde işçinin tanıkla fazla mesai ücretinin ispatı söz konusu olduğunda işveren işçinin fazla mesai yapmadığını değil fazla mesai ücretlerini işçiye ödediğini yazılı belge ile ispatlamak zorundadır. Bununla birlikte; fazla çalışma ücretlerinde zamanaşımı süresi 5 yıldır. Bu ücretlere de bankaların mevduata uyguladığı en yüksek faiz oranı uygulanır. İşçi, işverence fazla çalışma ücreti ödenmediği takdirde iş akdini haklı nedenle feshedebilir. Bu durumda işçi, kıdem tazminatına hak kazanır, fakat ihbar tazminatına hak kazanamamaktadır.
Ramazan YILDIZ*
Yaklaşım
(*)İstanbul Sosyal
www.ozdogrular.com
