Vergi denetimi ya da incelemesi; ödenmesi gereken vergilerin vergi kanunlarında öngörüldüğü şekilde beyan edilerek gerçeğe uygun miktarlar üzerinden ödenip ödenmediğinin beyan sonrasında denetlenmesi olarak ifade edilebilir.
I- GİRİŞ
213 sayılı Vergi Usul Kanunu’nun 134. maddesi vergi incelemesinin amacını; “Vergi incelemesinden maksat, ödenmesi gereken vergilerin doğruluğunu araştırmak tespit etmek ve sağlamaktır.” diyerek ortaya koymuştur. Gelir ve kurumlar vergisi mükelleflerinin pek de yabancı olmadıkları vergi incelemeleri Maliye Bakanlığı’nın merkez ve taşra denetim elemanlarınca yıllardır yapılmaktadır.
II- GÜMRÜK VERGİSİ İNCELEMESİ (SONRADAN KONTROL)
Gümrük vergileri 213 sayılı Vergi Usul Kanunu kapsamı dışında olduğundan 4458 sayılı Gümrük Kanunu hem vergi hem de usul kanunudur. Gümrük vergileri açısından yapılacak incelemelerin temel dayanağını yine bu kanun oluşturmaktadır. Yazımızın giriş kısmında da ifade ettiğimiz üzere dahili vergiler açısından Maliye Bakanlığı’nca yapılan vergi incelemelerinin bir benzerinin gümrük vergileri içinde yapılması bir ihtiyaç olmasına rağmen ancak 2009 yılında ilk defa uygulama imkanı bulunmuştur. 4458 sayılı Gümrük Kanunu’nun 11 ve 73. maddelerine dayanılarak hazırlanan “Sonradan Kontrol ve Riskli İşlemlerin Kontrolü Yönetmeliği” yürürlüğe girmiştir(1).
Yönetmeliğin 4-e maddesinde sonradan kontrol: “Beyan edilen bilgilerin doğruluğu ve işlemlerin usulüne uygun olarak yapılıp yapılmadığı da dâhil eşyanın gümrük işlemlerine ve/veya sonraki ticari işlemlere ilişkin ticari belge ve verilerin ya da riskli kişi veya işlemlerin ilgili kişilere ait yerlerde kontrolünü” ifade eder şeklinde tanımlanmıştır. Sonradan kontrol Gümrük Müsteşarlığı merkez denetim elemanları (müfettiş ve kontrolörler) tarafından yapılmaktadır.
A- SONRADAN KONTROLÜN AMACI
Gümrüklerde işlem tesis eden kişilerin işyerlerinde muhasebe kayıtlarını da içine alan kapsamlı bir vergi incelemesi olan sonradan kontrolde amaç gümrüğe yapılan beyanların doğruluğunu sağlamaktır.
Yönetmeliğin 7. maddesinde; “Sonradan kontrol, kişilerin gümrük vergileri karşısındaki durumu ile gümrük mevzuatı ve ilgili diğer mevzuatta öngörülen yükümlülüklerin yerine getirilip getirilmediğini belirlemek için yapılır. Sonradan kontrol, belirli konularla da sınırlı olabilir.” denilerek sonradan kontrolün amacı ve kapsamı belirlenmiştir.
Denetim görünümü itibariyle sevimsiz olsa da aslında sonradan kontrol, firmalarında bu süreçten olumlu etkilenmelerini hedeflemektedir.
B- SONRADAN KONTROLE TABİ OLANLAR
Sonradan kontrol eşyanın gümrük işlemlerine veya sonraki ticari işlemlere ilişkin ticari belge ve verilerin kontrolünü ifade ettiğinden;
- Gümrük işlemleriyle doğrudan ya da dolaylı olarak ilgili bulunan kişiler
- Söz konusu işlemlere ilişkin bilgi, belge ve verileri ticari amaçla elinde bulunduran diğer kişiler
sonradan kontrole tabidirler.
Sonradan kontrol esas olarak kontrole tabi kişilere ait yerlerde yapılır. Ancak, bunun mümkün olmaması hâlinde sonradan kontrole tabi kişinin yerleşik olduğu yerde varsa gümrük idaresi yoksa başka bir resmî dairede yapılabilir. Birden çok yerde şubesi olan şirketlere ilişkin sonradan kontrol şirket merkezinde yapılabilir.
C- SONRADAN KONTROLÜN ŞEKLİ
Risk analizi kriterlerine dayanarak sonradan kontrole tabi tutulacak riskli kişi veya işlemler tespit edilerek sonradan kontrole tabi tutulacak kişiler bir plan çerçevesinde belirlenir. Genel uygulama yıllık programlar şeklinde olmakla beraber, gerekli görülmesi hâlinde, yıllık plan dışında da sonradan kontrol yapılabilir.
Risk analizi kriterleri gümrüklerde bu güne kadar yapılmış tespitler doğrultusunda eşya, firma, sektör, ülke, vergi oranı gibi çok sayıda unsur dikkate alınarak belirlenir.
D- SONRADAN KONTROLÜN A-ŞAMALARI
Sonradan kontrolü yapacak merkez denetim elemanı, sonradan kontrole başlama tarihinden en az 15 gün önce, sonradan kontrole başlanacağını ilgilisine bildirir. Tebligat tarihinden itibaren bir hafta içinde yazılı olarak geçerli ve kabul edilebilir bir neden ileri sürülmesi hâlinde, sonradan kontrolün başlama tarihi istisnai olarak ertelenebilir. Sonradan kontrolün amacını tehlikeye düşürecek olması durumunda önceden tebligatta bulunulmaz. Sonradan kontrolü yapan merkez denetim elemanının önerisi ve Müsteşarın onayı ile sonradan kontrole ilişkin programda ekleme yapılabilir veya kapsamı genişletilebilir.
Sonradan kontrol yapan merkez denetim elemanları gümrük vergileri ile gümrük mevzuatı ve ilgili diğer mevzuatta öngörülen yükümlülüklere ilişkin kişinin lehine ve aleyhine olan tüm hususları inceler. Sonradan kontrolün amacı ve süreci olumsuz yönde etkilenmemek şartıyla, sonradan kontrole tabi kişiye sonradan kontrol sırasında tespit edilen konular ve hukukî sonuçları hakkında bilgi verilir.
E- SONRADAN KONTROLE TABİ KİŞİLERİN YÜKÜMLÜLÜKLERİ
Sonradan kontrole tabi kişiler, sonradan kontrol için esas oluşturacak gerekli her türlü bilgi, veri, kayıt, defter, belge ve diğer evrakı vermek ve her türlü yardımı sağlamakla yükümlüdür. Kişiler, sonradan kontrolü yapan merkez denetim elemanına gerekli belgeler ile bilgi işlem sistemi vasıtasıyla tanzim edilmiş bilgi, belge ve verilere doğrudan veya dolaylı erişimde yardımcı olmak zorundadır.
Gümrük işlemleriyle doğrudan ya da dolaylı olarak ilgisi bulunan bütün kişiler bilgi vermek, işlemlerle ilgili bütün bilgi ve belgeleri sunmakla yükümlüdür.
Kişiler, sonradan kontrolün yapılabilmesi için uygun bir çalışma ortamı ve gerekli yardımcı maddeleri bedelsiz olarak sağlarlar.
Sonradan kontrol, kontrole tabi kişilerin mesai saatleri içinde gerçekleştirilir. Kontrole tabi kişiler tarafından kabul edilmesi halinde mesai saatleri dışında da sonradan kontrol yapılabilir.
Sonradan kontrolü yapan merkez denetim elemanları kontrole tabi kişilere ait işyerlerinin her yerine girme ve inceleme yapma yetkisine sahiptir. Kişilere ait yerlerde yapılacak bu tür kontrol sırasında kontrole tabi kişi veya kişiler veya vekilleri bulunur.
F- SONRADAN KONTROL SONUCU
Sonradan kontrol sonucunda kontrole tabi kişilerle nihai bir görüşme yapılır. Bu görüşmede, özellikle ihtilaf konusu hususlar, hukukî değerlendirme ve tespit edilen hususların gümrük vergileri ve sonuçları açısından etkileri ifade edilir. Nihai görüşmenin sonucu bir tutanağa bağlanır.
Mevzuatta öngörülen yükümlülükler açısından bir değişikliğin olmaması veya kontrole tabi kişinin talepte bulunmaması durumunda bu görüşme yapılmayabilir.
Sonradan kontrol sonucunda varsa, vergilendirme için önemli olan tespitler, muhtemel vergi tutarı değişiklikleri ve yol gösterici nitelikteki tespitlerin yer aldığı değerlendirme raporu düzenlenir. Kişinin talep etmesi durumunda, rapor değerlendirmeye tabi tutulmadan kendisine gönderilir ve 15 gün içinde görüşlerini bildirme fırsatı tanınır.
Ancak, bu konularda önemli bir tespit söz konusu olmazsa, rapor düzenlenmeden bu hususun yazılı olarak kişiye bildirilmesi yeterli olur.
III- DEĞERLENDİRME
Son üç yıldır uygulanan sonradan kontrol gümrük vergilerinin mevzuata uygun ve zamanında tahsil edilmesine katkıda bulunmayı hedeflemektedir. Her ne kadar tahakkuk zamanaşımı (3 yıl) süresi içinde geçmişte yapılan işlemlerin doğruluğunu araştırmak esasına dayansa da aslında firmaları yönlendirerek bir anlamda geleceği şekillendirmektedir. Gümrük denetiminin soruşturmalarla sınırlı olduğu bir ortamda sonradan kontrole başlanmış olması ilgili kişilerin kendi iç denetimini yapmalarına da fırsat tanımaktadır. Bilindiği üzere gümrük işlemlerinde hız çok önemli bir unsurdur. Eşyanın gümrükte bekleme lüksü yoktur. Sanayici, üretici, ihracatçı eşyayı biran önce işyerine getirip üretime sokmayı istemektedir. Gümrük idaresi ise mümkün olduğu ölçüde gümrük vergilerinin doğru tahsil edilmesi için çalışmaktadır. Bu iki isteği makul bir ortamda uyumlaştırmak ve gümrüklerde fiziki muayeneyi minimuma indirmek amacıyla çok sayıda yasal düzenleme yapılmaktadır. Sonradan kontrol yoluyla gümrük denetimini yaygınlaştırarak vergilerin güvenliğini sağlamak ve beyanları gerçeğe olabildiğince yaklaştırmak mümkün olabilir.
Etkin bir gümrük denetiminin dahilde ödenecek gelir ve kurumlar vergisi matrahını doğrudan etkilediğini unutmamak gerekir. İthal eşyasının macerası gümrük işlemiyle bitmemekte, üretim ya da alım satıma konu edilerek dahili vergilerin kaynağını oluşturmaktadır. Gümrük işlemlerinin kayıt altında olması sonraki zinciri de kayıtlı olmaya zorlayacağından, etkin bir gümrük denetimi kayıtdışı ile mücadelede büyük önem arz etmektedir.
Sonradan kontrol temeli itibariyle aslında modern bir denetim anlayışını benimsemiştir. Süreç firma yetkilileri ile birlikte yürütülmekte ve bilgi paylaşımı azami derecede gerçekleşmektedir. Kusur bulmaya ceza yazmaya odaklı denetim anlayışını aşan bir ruha sahip olduğunu (olması gerektiğini) düşündüğümüz sonradan kontrol, geçmişi sorgulayıp cezalandırmaktan ötede rehberlik anlayışı içinde gümrük işlemlerini mevzuata uygun hale getirmeyi ve mevzuatı geliştirmeyi ön plana almalıdır.
Murat KORKMAZ*
Musa ÜNAL**
Yaklaşım
* Gümrükler Kontrol Genel Müdürlüğü Başkontrolörü
** Gümrükler Kontrol Genel Müdürlüğü Başkontrolörü
(1) 27.10.2008 tarih ve 27027 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir
