Sigortasız Çalışan İşçilerin İdari Açıdan Hak Arama Yolları
1-Giriş
5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununda “sigortalı” kavramı Kısa ve/veya uzun vadeli sigorta kolları bakımından adına prim ödenmesi gereken veya kendi adına prim ödemesi gereken kişi olarak tanımlanmıştır.(1) Sigorta, işçinin çalışma yaşamı boyunca, çalışmasını engelleyecek (iş kazası, meslek hastalığı, hastalık, doğum) öngörülmeyen durumlar için güvence altına alınmasıdır. Sigorta ayrıca kişinin çalışarak geçirdiği yıllardan sonra emekli olduğunda asgari yaşamını idame ettirebilmesinin garanti edilmesidir.
İnsan Hakları Evrensel Beyannamesine göre; "Her şahsın gerek kendisi, gerek ailesi için, sağlığını ve refahını temin edecek uygun bir hayat seviyesine ve işsizlik, hastalık, sakatlık, dulluk, ihtiyarlık veya geçim imkânlarından iradesi dışında mahrum bırakacak diğer hallerde, Sosyal Güvenlik Hakkı vardır." Sosyal Güvenlik İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi ile Devletin vatandaşlarına tanımakla yükümlü bulunduğu insanlık hakkı olarak kabul ve ilan edilmiştir. Ülkemizde ise sosyal güvenlik hakkı Anayasa ile güvence altına alınmıştır. Anayasanın 60. maddesi “Sosyal Güvenlik Hakkı” başlığı adı altında düzenlenmiştir. 60. maddeye göre “Herkes, sosyal güvenlik hakkına sahiptir. Devlet, bu güvenliği sağlayacak gerekli tedbirleri alır ve teşkilatı kurar.”(2) denilmektedir. Sigortalı olmak vazgeçilmez bir haktır. Sigortalı olmak zorunluluktur işçinin ya da işverenin iradesine bırakılmayacak kadar net ifade edilmiştir ve buna akitlerle istisna konulamaz ki, bu husus 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununda kesin olarak belirtilmiştir.
Sigorta hak ve yükümlülükleri 5510 S.K 4-1/a bendi (SSK) kapsamında sigortalı sayılanlar için fiilen çalışmaya başladıkları tarihten itibaren başlar. İşverenler, 4-1/a bendi (SSK) kapsamında sigortalı sayılan kişileri, (istisnalar haricinde) sigortalılık başlangıç tarihinden önce, sigortalı işe giriş bildirgesi ile Kuruma bildirmekle yükümlüdür. Çalışanlar, işe alınmalarıyla kendiliğinden sigortalı olacak, sigortalılar ile bunların işverenleri hakkında sigorta hak ve yükümleri, sigortalının işe alındığı tarihten itibaren başlayacak, dolayısıyla sigortalı olmak hak ve yükümünden kaçınılamayacak ve vazgeçilemeyecektir." şeklinde ifade edilmiştir.
Bu çalışmada, ülkemizin en büyük sorunlarından biri olan sigortasız çalışan ve/veya sigortasız çalışmak zorunda bırakılan işçilerin İdari yoldan haklarını arama konusu ele alınmıştır.
2-Sigortasız çalışan işçilerin hak arama yolları
Sigortasız çalışan işçilerin, sigortasız çalıştığı sürelerinin tespiti için seçim serbestliği mevcuttur. Kişiler ister idari yoldan Sosyal Güvenlik Kurumuna başvuru yaparak sigortasız çalışması ile ilgili tespit yapılmasını isteyebilir. Bir diğer yol ise yargı yoluna (Hizmet Tespit Davaları) başvurarak kişinin sigortasız çalıştığı sürelerin tespit ettirilmesi yöntemidir.
Burada dikkat edilmesi gereken husus ise kişilerin yargı yoluna başvurması için idari yollara başvurması gerekmediğidir. Sigortasız çalıştığını iddia eden kişi idari yollara başvurmadan doğrudan yargı yoluna başvurabilir. 2577 sayılı İdari Yargılama Usulü Kanununda yer alan idari yollar tüketilmeden yargı yoluna başvurulamayacağı ilkesi Hizmet tespit davalarında geçerli değildir. Çünkü bazı durumlar vardır ki kişi iddia ettiği çalışmaları ancak Yargı yoluna başvurarak kanıtlayacaktır. Örneğin elinde hiçbir kayıt belgesi olmayan ancak herhangi bir işyerinde çalıştığına dair şahitleri bulunan kişi ancak yargı yoluna başvurarak sigortasız çalıştığını kanıtlayabilecektir.
2.1 İdari Yoldan Hak Arama
Sigortasız çalıştırılanlar için, işyerinde çalıştığı süre içerisinde ilk müracaat etmesi/şikâyette bulunması gereken yer Sosyal Güvenlik Kurumu İl Müdürlükleri veya Merkez Müdürlükleridir. Müracaatlar/şikâyetler işçinin çalıştığı işyerinin bağlı olduğu Sosyal Güvenlik İl/Merkez Müdürlüğüne ve yazılı olarak, yani dilekçe ile yapılmalıdır. Sözlü başvurular dikkate alınmaz. Şikâyet dilekçesi elden verilebileceği gibi, taahhütlü posta ile de gönderilebilir. Şikâyet dilekçesinde işçinin çalıştığı işyerinin adı/unvanı, adresi, işverenin adı, biliniyorsa işyerinin SGK işyeri sicil (dosya) numarası, söz konusu işyerinde hangi tarihler arası çalışıldığı gibi bilgiler açıkça yazılmalı, dilekçenin sağ altına şikâyette bulunanın isim ve imzası, sol altına da şikâyette bulunanın TC Kimlik Numarası, açık adresi, telefon numarası gibi bilgiler yazılmalı, şikâyette bulunduğu işyerindeki çalışmalarına ait belgeler varsa onların fotokopileri de eklenmelidir. Şikâyet dilekçesi Kurum’a ulaştıktan sonra, ilgili Sosyal Güvenlik Denetmeninin elindeki iş durumuna, iş yoğunluna bağlı olarak belli bir süre sonra şikâyet sahibi ile irtibata geçer ve şikâyet sahibinin iddialarına ilişkin olarak ifadesini alır; bu aşamada şikâyet sahibi -varsa- iddialarına ilişkin delil, bilgi ve belgeleri de Sosyal Güvenlik Denetmenine verebilir.(3)
2.1.1 İşyerinde Sigortasız Çalışma Devam ederken Şikayetin Yapılması
Sigortasız Çalışma ile ilgili şikayetlerde çalışma devam ederken şikayetin yapılmış olması şikayetten sonuç alınması bakımından çok önemlidir. Sigortasız çalışma devam ederken yapılan şikayet üzerine Sosyal Güvenlik Denetmeni ilgili şikayet üzerine işyeri adresine giderek yerel denetim yapar, işyerinde çalışan kişileri İşyeri durum tespit tutanağına alır. Sigortasız çalıştığını iddia eden kişi gerçekten işyerinde fiili olarak çalışması varsa yerel denetim sonucu kişinin çalıştığı tespit edilmiş olur. Kişinin işyerinde kayıt dışı (sigortasız) çalıştığı süreler Sosyal Güvenlik Denetmeni marifetiyle tespit edilmiş olur.
İşyerinde yerel denetimi gerçekleştiren Sosyal Güvenlik Denetmeni sigortasız çalışan kişiye işyerinde ne zaman işe başladığını sorar, eğer kişi işyerinde yapılan denetim tarihinden önce işe başlamışsa, denetim tarihinden önceki çalışmalara delil olacak belgeler işçinin elinde mevcutsa ya da şikayet sahibi sigortalının, işyerinde çalışan diğer sigortalıların, denetim sırasında işyeri mahallinde bulunanların, işyeri adresinde yapılan çevre soruşturmasında veya işyeri işvereninin beyanından sigortasız çalışan kişinin önceden beri o işyerinde çalıştığı tespit edilebiliyorsa, sigortasız çalışan kişiye denetim tarihinden geriye dönük olarak hizmet kazandırılabilir.
İşyerinde sigortasız çalıştığı Sosyal Güvenlik Denetmeni tarafından yapılan denetimde tespit edilen kişiye geriye dönük olarak hizmet kazandırmada 5510 Sayılı Kanunda 1 yıl olarak süre sınırlamasına gidilmiştir. İlgili maddede Kurumun Denetim ve kontrolle görevli memurlarınca işyerinde fiilen yapılan tespitlerden kayıt ve belgelere dayanmaksızın çalıştığı belirlendiği halde, hizmetlerinin Kuruma bildirilmediği anlaşılan veya eksik bildirildiği tespit edilen sigortalılarının geriye yönelik hizmetlerinin en fazla tespitin yapıldığı tarihten geriye yönelik bir yıllık süreye ilişkin kısmı dikkate alınır denilmektedir.(4) Böylece İşyerinde kayıt belgeye dayanmadan çalıştığını iddia eden kişi sigortasız çalışması ile ilgili şikayette bulunduğunda Sosyal Güvenlik Denetmeni tarafından çalıştığı tespit edildiği takdirde en fazla işyerinde yapılan denetim tarihinden geriye doğru 1 yıllık hizmet almaya hak kazanır.
Örnek Bir işyerinde hizmet akdine dayalı olarak aralıksız 5 yıldan beri sigortası bildirilmeden çalışan işçi Sosyal Güvenlik Kurumu Alo 170 İhbar Hattına işyerinde Sigortasız çalıştırılması ile ilgili şikayette bulunduğunu düşünürsek, Sosyal Güvenlik Denetmenlerince Şikayet edilen İşyeri adresinde 15.05.2011 tarihinde yapılan yerel denetimde Şikayet eden kişi fiilen çalıştığı tespit edildiğinde Kişi işyerinde 5 yıldan beri aralıksız çalıştığını beyan etmiş ve Sosyal Güvenlik Denetmeni tarafından tutanağa kaydedilmiştir. Şikayetçi kişinin çalışması ile ilgili çevre esnafa sorulmuş çevre esnaf kişinin yaklaşık olarak 5 yıldan beri burada çalıştığı konusunda beyan verdiğini düşünürsek. Kişinin iddia ettiği 5 yıllık süreye ait herhangi bir kayıt belgesi olmaması durumunda Sosyal Güvenlik Denetmeni tarafından şikayetçiye denetim tarihinden (15.05.2011) geriye dönük olarak 1 yıllık (15.05.2010) tarihe kadar hizmet verilebilecektir.
Sosyal Güvenlik Kurumuna yapılan şikâyetlerde sanılanın aksine sadece şikayette bulunan sigortalı değil, İşyerinde yapılan yerel denetim sırasında işyerinde sigortası bildirilmeden çalıştığı tespit edilen bütün işçiler yararlanır. Yani İşyerinde yapılan denetimlerde sadece Sigortasız çalıştığını şikayet eden kişiyle ilgili işlem yapılmayıp işyerinde çalışan tüm kişilerle ilgili genel bir denetim yapılır. Sigortasız çalışan herkes tutanağa kaydedilmektedir. Sigortasız çalıştığı tespit edilen kişiler en az denetim tarihi itibariyle sigortaları başlar, uzun süreden beri sigortasız çalışan işçiler için ise tespit edildiği takdirde geriye dönük olarak hizmet kazandırılabilir.
2.1.2 İşyerinden Ayrıldıktan Sonra Şikayetin Yapılması
Eğer işçi işyerinden ayrıldıktan veya işten çıkarıldıktan sonra şikayette bulunmuşsa, durum daha da zorlaşır. Çünkü her şeyden önce şikayet sahibinin o işyerinde çalıştığını işyerinde denetim yaparak fiilen tespit etme imkanı ortadan kalkmış olduğu gibi, işveren de büyük bir maliyet ile idari para cezası ile karşılaşacağını bildiği için o işçinin kendisine ait işyerinde çalışmış olduğu yönündeki iddiayı kabul etmez. Geriye iddia edilen çalışmalarla ilgili olarak işyeri yasal kayıt ve belgelerinin incelenmesi kalmaktadır. Ondan da çoğu zaman bir sonuç çıkmaz, çünkü incelenen işyeri yasal kayıt ve belgelerinden sadece şikayet/iddia sahibi kişiye işveren tarafından herhangi bir ücret ödemesi yapılıp yapılmadığı, herhangi bir ücret kaydının bulunup bulunmadığı araştırılır, işveren sigortasız çalıştırdığı işçinin ücretini kayıtlarına işlemediğinden dolayı da bundan bir sonuç çıkmaz. Şikayet sahibinin elinde, söz konusu işyerinde çalıştığına dair herhangi bir delil, belge de yoksa, eğer şikayet sahibi ücretini elden almışsa, elinde çalışmaları karşılığı aldığı ücrete ilişkin herhangi bir belge/makbuz yoksa o takdirde kendisine herhangi bir hizmet kazandırılamaz, çünkü işveren kabul etmeden, herhangi bir delil - belge olmadan sadece şikayet sahibinin iddiasına dayanarak onun çalıştığının kabul edilmesi ve kendisine geriye dönük hizmet kazandırılması mümkün değildir. Bu durumda işçinin direkt mahkemeye başvurarak hizmet tespit davası açması daha mantıklı olacaktır. Eğer şikayet sahibi işçi çalıştığı süre içerisinde ücretini banka aracılığıyla almışsa veya elinde işverenden/işyerinden aldığı ücretlere ait makbuz/belge varsa o takdirde mahkemeye gitmeden önce çalıştığı işyerinin bağlı olduğu Sosyal Güvenlik İl/Merkez Müdürlüğüne şikayet dilekçesi vermesi daha uygun olur. Şikayet sonucu yapılan inceleme sonucunda, belgelere dayalı çalışmalar tespit edilip, tespit edilen çalışmaları kadar şikayet sahibine geriye dönük hizmet kazandırılabilir.(5)
Sosyal Güvenlik Kurumuna yapılan şikayet sonrasında yapılan inceleme hakkında şikayet sahibine Kurumca yazılı olarak bilgi verilir. Şikayet sahibine verilen bilgide iddia ettiği çalışmalar tespit edilmişse onun hakkında bilgi verilir, eğer iddia ettiği çalışmalar tespit edilmemiş veya eksik tespit edilmişse, şikayet sahibine 5510 sayılı Kanunun 86. maddesinin dokuzuncu fıkrası uyarınca İş Mahkemesine Hizmet Tespit Davası açması konusunda bilgi verilmektedir.
3-SONUÇ
Kayıt dışı istihdam, sosyal güvenlik açısından “niteliği itibariyle yasal işlerde çalışarak istihdama katılan kişilerin, çalışmalarının gün veya ücret olarak ilgili kamu kurum ve kuruluşlarına hiç bildirilmemesi ya da eksik bildirilmesi” olarak tanımlanabilir.(6)
İşsizlik, enflasyon ve yoksulluk, kayıt dışı istihdama neden olan temel sorunlardan bir kaçıdır. İşsizlik ve enflasyonun yüksek olduğu ülkelerde, kayıt dışı istihdam da yüksektir. Günümüzde sosyal güvenlik sisteminin iyi yönetildiği ülkelerde bile sosyal güvenlik sistemlerinde daha iyi hizmet vermek amacıyla değişikliklere gidilmektedir. Devletin verdiği hizmetlerden memnuniyetin yüksek olması çalışanların kayıtlı olmalarına etki edebilmektedir.
Sosyal Güvenlik Reformu kapsamında İşverenlerin Sigortasız işçi çalıştırması konusunda eski sisteme nazaran daha caydırıcı yaptırımlar getirmiştir. Gerek sigortasız çalışma ile ilgili şikayet mekanizmasını ön planda tutulması gerek sigortasız çalışmanın tespiti halinde işverene ağır külfetler getirmesi yıllar itibariyle Kayıt dışı istihdamı azaltarak kişilerin Sistem dışında kalmasını engellemiş, İşverenlerin ve Çalışanların sigortalılık bilincini arttırmıştır.
Görüldüğü üzere sigortasız çalışma ilgili şikayetin yapılması kadar şikayetin hangi durumlarda nasıl yapılması gerektiği önem taşımaktadır. Kayıt dışı istihdamın önlenmesi ve azaltılabilmesi için sigortasız çalışmanın olumsuzlukları konusunda halkın ve kayıt dışı çalışanların bilgilendirilmesi ve bilinçlendirilmesi gerekmektedir. Kayıt dışı çalışmak zorunda bırakılan kişiler hakların ne olduğunu öğrenilmesi haricinde, hakların nasıl aranması gerektiği de önemlidir.
(*) Sosyal Güvenlik Denetmeni, İş ve Sosyal Güvenlik Adli Bilirkişisi
(1) 16.06.2006 tarih 26200 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.
(2) Cumhur Sinan ÖZDEMİR 24 eylül 2007 tarihli makalesinden
(3) http://www.taraf.com.tr/ramazan-canakkaleli/makale-sigortasiz-calistirilan-isciler-hakkini-nasil.htm
(4) 16.06.2006 tarih 26200 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.
(5) http://www.isvesosyalguvenlik.com/anasayfa/dosya5.htm
(6) http://www.sgk.gov.tr/wps/portal/tr/sigortalilik/kayitdisi_istihdam/genel_bilgi
Gökhan BEDİR
http://calismarehberi.com/sigortasiz-calisan-iscilerin-idari-acidan-hak-arama-yollari-makale,89.html
